Ekspert z CASE pyta: Czy obywatelstwo to nagroda?

W Sejmie złożono właśnie poselski projekt nowelizacji ustawy o obywatelstwie polskim, przygotowany przez Prawo i Sprawiedliwość. Choć prawdopodobieństwo jego uchwalenia w obecnym układzie parlamentarnym jest znikome, warto się nad nim pochylić. Nie dlatego, że grozi natychmiastowe jego wejście w życie, ale dlatego, że doskonale pokazuje, jak pewna część klasy politycznej rozumie integrację, migrację i obywatelstwo. A to rozumienie – nawet jeśli dziś przegrywa głosowanie – wciąż kształtuje debatę publiczną i polityczne wyobrażenia.

Projekt ustawy zamyka drzwi do polskiego obywatelstwa

Projekt zakłada wydłużenie minimalnego okresu legalnego pobytu wymaganego do uznania cudzoziemca za obywatela z trzech do dziesięciu lat (pobytu na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej lub prawa stałego pobytu, a więc nie liczone od momentu przekroczenia granicy, tylko uzyskania statusu, na który już czekać mogą wiele lat). W uzasadnieniu mowa o „pogłębionej integracji”, „europejskich standardach” i „stabilności społecznej”. Ale tak naprawdę propozycja ta nie reformuje polityki obywatelstwa – ona ją zamyka. Nie buduje wspólnoty – tylko podnosi do niej próg wejścia. I robi to w oparciu o logikę, którą należałoby już dawno porzucić.

W centrum projektu stoi jedno założenie: że obywatelstwo to nagroda – przywilej przyznawany za pomyślne przejście przez test lojalności, języka i kultury. Tę logikę widać choćby w uzasadnieniu nowelizacji, gdzie dłuższy czas pobytu ma zagwarantować lepsze „przygotowanie do pełnienia roli obywatela”. W domyśle: kto nie opanuje języka, nie zrozumie kodów kulturowych i nie udowodni zdolności adaptacyjnych, nie powinien być dopuszczony do wspólnoty politycznej.

Problem w tym, że obywatelstwo to nie powinien być ani egzamin, ani trofeum. Ale też niekoniecznie „środek do integracji”, jak próbują przekonywać niektórzy zwolennicy odwrotnej tezy. Obie te narracje – obywatelstwo jako nagroda albo obywatelstwo jako narzędzie – są nietrafione, bo traktują wspólnotę polityczną jako coś zewnętrznego wobec życia migrantów. Tymczasem obywatelstwo to uznanie przynależności, która często dzieje się i tak – przed, pomimo, i niezależnie od paszportu.

Czytaj więcej:

Nawigator prawny Poradnik

TSUE orzekł, że Malta nie może handlować swoim paszportem

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europej...

Pro

Czy przyjęcie obywatelstwa wymaga wyrzeczenia się swoich korzeni?

Nowelizacja nie tylko reprodukuje ideologię obywatelstwa jako nagrody. Ona również podtrzymuje model asymilacyjny, który uznaje, że przynależność wymaga wyrzeczenia się własnych korzeni. To nie przypadek, że autorzy projektu używają tego właśnie terminu – asymilacja – tam, gdzie należałoby raczej mówić o integracji. W modelu asymilacyjnym imigrant musi przestać być sobą, aby stać się „pełnowartościowym” członkiem wspólnoty narodowej. W modelu integracyjnym natomiast, zachowuje swoją tożsamość, a jednocześnie uczestniczy w życiu społecznym kraju przyjmującego.

W badaniach nad migracjami ten rozdźwięk jest znany od dekad. Modele integracyjne – a nie asymilacyjne – przynoszą lepsze efekty społeczne, edukacyjne i zdrowotne. Ludzie lepiej się uczą języka, częściej podejmują pracę, bardziej angażują się obywatelsko, gdy nie muszą się wyrzekać siebie, by być zaakceptowani. Tymczasem wnioskodawcy z Prawa i Sprawiedliwości proponują coś dokładnie odwrotnego: imigrant ma najpierw udowodnić, że się dopasował, a dopiero potem zasłużyć na uznanie. To nie integracja – to presja adaptacyjna ubrana w język odpowiedzialności.

Logika „nagrody za integrację”

Polska już dziś stosuje konkretne kryteria uznania za obywatela: wymagany jest stabilny i regularny dochód, tytuł prawny do lokalu mieszkalnego, znajomość języka polskiego na poziomie B1. Czyli – inaczej mówiąc – trzeba już być w znacznym stopniu zintegrowanym, żeby móc zostać uznanym za obywatela. W tym sensie logika „nagrody za integrację” obowiązuje od dawna. Tyle że teraz ma zostać rozciągnięta na dekadę życia w niepewności.

Wbrew temu, co sugerują autorzy nowelizacji, dłuższy pobyt nie gwarantuje głębszej integracji. Przeciwnie, to właśnie trwałość statusu prawnego, jaką daje obywatelstwo, pozwala ludziom zakorzenić się w społeczeństwie: planować przyszłość, inwestować, uczyć się języka z myślą o długim pobycie. Zwiększenie niepewności, bo tym właśnie jest opóźnienie uzyskania obywatelstwa, nie wspiera integracji. Wspiera rotację, tymczasowość, emigrację dalej na Zachód.